Spośród potrzeb, które zabezpieczają prawidłowy rozwój dziecka należy bez wątpienia wymienić potrzeby materialne, których gwarantem jest między innymi prawo karne. Obowiązek dostarczania dziecku środków utrzymania gwarantowany jest też przez Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (między innymi art. 128 i dalej) [77] i zobowiązani są do tego rodzice. W wypadku nie spełnienia obowiązku alimentacyjnego względem dziecka a stwierdzonego wyrokiem sądu możliwa jest jego przymusowa realizacja [78].
Przestępstwo to zawarte jest w przepisie art. 209 k.k., który brzmi: „§ 1 Kto uporczywi uchyla się od wykonywania ciążącego na nim z mocy ustawy lub z orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”
Przestępstwo niealimentacji polega na uporczywym uchylaniu się od wykonywania ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie osoby najbliższej. Według Sądu Najwyższego znamię uporczywości jest znamieniem podmiotowo – przedmiotowym oznaczającym, iż musi wystąpić wielokrotność zaniechań na przestrzeni pewnego czasu [79], ponadto wyraża ono psychiczne nastawienie sprawcy, który nie chce spełnić nałożonego na niego lub wynikającego z prawa obowiązku alimentacyjnego, pomimo iż ma taką możliwość. Tak więc według Sądu Najwyższego uporczywość uchylania się od obowiązku alimentacyjnego musi zawierać w sobie dwa elementy. A mianowicie: element nieustępliwości, („próbie postawienia na swoim”) – jest to element subiektywny, oraz element obiektywny w postaci czasowego zakresu takiego stanu – musi on trwać przez dłuższy czas. Znamię czasownikowe „uchyla się” ma charakter umyślny, może być popełnione jedynie z zamiarem bezpośrednim, na co wskazuje termin „uporczywie.” [80]
Przestępstwo niealimentacji jest przestępstwem materialnym. Jego skutkiem jest narażenie uprawnionego na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych osoby najbliższej lub innej osoby. Osobą najbliższą na mocy art. 115 § 11 jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, ponadto osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Krąg osób podlegających uprawnieniu alimentacyjnemu jest szerszy niż zakres przepisu art. 115 § 11. Bowiem poza osobami uprawnionymi do alimentacji z mocy ustawy są także te, w stosunku do których prawo do alimentacji stwierdzono prawnym wyrokiem sądu.
Zaspokojenie podstawowych potrzeb oznacza nie tylko dostarczenie środków, które są konieczne do utrzymania, ale również do uzyskania wykształcenia niezbędnego w danym zakresie czy korzystania z dóbr kulturalnych szczególnie ważnych dla rozwoju psychicznego i emocjonalnego dziecka [81]. „Zaspokojenie takich potrzeb wyższego rzędu, zwłaszcza w odniesieniu do dziecka, jest w rozwiniętym społeczeństwie istotnym elementem procesu wychowawczego rozumianego jako kształtowanie osobowości, charakteru i postawy obywatelskiej, oraz przygotowaniu do samodzielnego życia.”82
W rodzinach, w których najczęściej ojciec obarczony jest obowiązkiem alimentacyjnym nastąpił już przynajmniej częściowy rozpad pożycia małżeńskiego. Są to rodziny, w których dzieci nie mogą liczyć na całkowitą pomoc i wsparcie, „ich warunki nie są prawidłowe, takie, jakie obserwuje się w pełnej, dobrze funkcjonującej rodzinie, gdzie istnieje więź rodzinna i serdeczna atmosfera.”[83] Warunki w tych rodzinach zawsze w jakimś stopniu wpływają niekorzystnie na dzieci. W większości tych wypadków dzieci wychowują się pod opieką matki, ale także niekiedy babci lub innych krewnych [84]. Nie może to pozostać bez wpływu na ich rozwój emocjonalny. Nie mają one prawidłowego wzorca rodziny, w związku z tym trudno jest im budować zdrowe emocjonalnie relacje w swojej rodzinie.
Co roku liczba skazań za niealimentację wynosi kilkanaście tysięcy i niestety stale rośnie.
| Niealimentacja § 1 | |
| 1998 | 7560 |
| 1999 | 28487 |
| 2000 | 29967 |
| 2001 | 28264 |
Dane w tabeli na podst. badań przeprowadzonych przez Komendę Główną Policji udostępnione w Internecie na stronie kgp.gov.pl
Z podanych wyżej danych wynika, że przestępstwo niealimentacji stanowi jedno z najczęściej popełnianych typów przestępstw.
77 Dz. U. z 1964 nr 52 poz. 532.
78 Regulują to przepisy Kodeksu postępowania cywilnego od art.1081 – 1088. Dz. U. nr 3 poz. 635.
79 Por. A. Tobis: Główne przestępstwa przeciwko rodzinie jw. s. 56 i 57.
80 Por. A. Ratajczak: Przestępstwa przeciwko rodzinie…, jw. s. 196 i 197.
81 Uchwała Pełnego Składu Sądu Najwyższego z 09.06.1976 r., VI KZP 13/75 tamże teza 10.
82 jw.
[83] H. Kołakowska – Przełomiec: Przestępstwa niealimentacji. Studium kryminologiczne, Wrocław 1989 s. 35.
[84] jw. s. 37.