Strona procesowa- w procesie karnym to osoba prawna lub fizyczna, na żądanie której wszczęto postępowanie karne, w imieniu której dochodzi się roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa będącego przedmiotem postępowania albo osoba fizyczna przeciwko której godnie z przepisem art. 299 § 1 kpk, stronami w postępowaniu przygotowawczym są pokrzywdzony i podejrzany.
Ponadto art. 299 § 3 kpk przewiduje, że w czynnościach sądowych dokonywanych w postępowaniu przygotowawczym prawa strony przysługują prokuratorowi, który zgodnie z art. 45 § 1 kpk jest oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami. Wyjątkowo oskarżycielem publicznym może być inny organ państwowy z mocy przepisów szczególnych, określających zakres jego działania. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego ( gdzie stroną jest prokurator jako oskarżyciel publiczny) pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Pokrzywdzony może, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Ponadto stroną w postępowaniu prywatno-skargowym jest oskarżyciel prywatny.
Pokrzywdzony – osoba fizyczna lub prawna, której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa lub społeczna chociażby nie posiadała osobowości prawnej. Za pokrzywdzonego uważa się także zakład ubezpieczeń w zakresie jakim jest on zobowiązany do pokrycia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu przez przestępstwo.
Podejrzany – osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienie postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Oskarżyciel posiłkowy – to pokrzywdzony, który w sprawach ściganych z oskarżenia publicznego do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego w I instancji złoży oświadczenie, że chce występować w tym charakterze.
Powód cywilny – to pokrzywdzony, który do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczył oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Oskarżyciel prywatny – to pokrzywdzony, który wnosi i popiera przed sadem akt oskarżenia w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego.
Podejrzany i pokrzywdzony jako strony w postępowaniu przygotowawczym mają prawo do:
- korzystania z pomocy przedstawiciela (podejrzany z obrońcy, pokrzywdzony z pełnomocnika),
- inicjatywy dowodowej,
- uczestniczenia w czynnościach w postępowaniu przygotowawczym,
- wnoszenia zażalenia w przypadkach przewidzianych w ustawie.
Przedstawiciele stron
Strony mogą działać w procesie same lub przez swoich przedstawicieli. Przedstawiciel to osoba, która działa w cudzym imieniu, na jej rzecz i ze skutkiem dla tej osoby. Przedstawiciel musi posiadać umocowanie prawne do działania. Takim tytułem prawnym może być; ustawa, decyzja organu procesowego (np. prezesa sądu), pełnomocnictwo osoby.
Przedstawicielami stron procesowych są:
- przedstawiciel ustawowy,
- obrońca,
- pełnomocnik.
Przedstawiciel ustawowy
Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba małoletnia lub osoba ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo albo osoba nieporadna, w szczególności z uwagi na wiek lub stan zdrowia prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy (rodzice) lub osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje albo opiekun prawny wyznaczony przez sąd opiekuńczy.
Jeżeli pokrzywdzony jest nie jest osoba fizyczną czynności procesowe dokonuje organ uprawniony do działanie w jej imieniu, np. dyrektor przedsiębiorstwa. Przedstawiciel ustawowy może działać osobiście albo przez pełnomocnika i przysługuj ą mu wszystkie uprawnienia jakie posiada pokrzywdzony w procesie karnym.
Obrońca
Obrońca działa w interesie oskarżonego (podejrzanego). Obrońcą może być tylko adwokat lub w wyjątkowych sytuacjach aplikant adwokacki. Może on być wybrane przez oskarżonego lub wyznaczony z urzędu.
Obrońca z wyboru działa na podstawie upoważnienia. Procesowe znaczenie ma tylko upoważnienie udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne.
Obrońca z urzędu występuje wówczas, gdy:
- obrona jest obligatoryjna (w przypadkach określonych w art.79-80 kpk), a oskarżony nie wybrał sobie obrońcy.
- oskarżony żąda, aby wyznaczono mu obrońcę, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Obrońcę z urzędu wyznacza prezes sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy.
Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe tylko na korzyść oskarżonego.
Oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej jak trzech obrońców.
Pełnomocnik
Pełnomocnik może być ustanowiony przez stronę inną niż oskarżony już w postępowaniu przygotowawczymi i występuje w procesie w imieniu strony.. Może być nim adwokat (aplikant adwokacki) lub radca prawny. Pełnomocnika może ustanowić osoba nie będąca stroną, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu. Nie można mieć więcej niż trzech pełnomocników, a pełnomocnictwo musi być udzielone na piśmie lub przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie.
Rodzaje pomocników procesowych.
Pomocnikiem procesowym jest osoba, która swoim działaniem ułatwia organowi procesowemu porozumienie się ze stronami procesowymi lub swoimi czynnościami powoduje utrwalenie przebiegu czynności procesowej. Możemy wyróżnić:
- tłumacza,
- protokolanta, stenografa,
- mediatora
Organ procesowy powołuje tłumacza, jeżeli zachodzi potrzeba przesłuchania:
- głuchego lub niemego, a nie wystarcza porozumienie się z nim za pomocą pisma,
- osoby nie władającej językiem polskim,
- zachodzi potrzeba przełożenia na język polski pisma sporządzonego w języku obcym lub odwrotnie, zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzonego dowodu.
Do utrwalenia przebiegu czynności procesowej może być powołany protokolant, stenograf jak i osoba obsługująca aparaturę utrwalająca obraz lub dźwięk.
Mediator występuje podczas mediacji, czyli negocjacjach między pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa, które mają doprowadzić do ugody stron. Jego zadaniem jest poprowadzenie fachowo mediacji pomiędzy stronami przy zachowaniu postawy neutralnej. Mediator sporządza sprawozdanie z przebiegu mediacji i przedstawia jej wyniki, które prokurator uwzględnia przy opracowywaniu wniosku do sądu.